Pionirski poduhvat Roma sa Baira: Valjevo dom prvog romskog pozorišta na svetu i prvog romskog dramskog pisca

Tokom rada na projektu "Bair, romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu", u procesu pretraživanja zapisa, dokumentacije i arhivske građe, naišla sam na podatak koji zaslužuje posebnu pažnju: da su stanovnici Baira osnovali prvo romsko pozorište na svetu, kao i da prvi romski dramski pisac potiče upravo iz ovog naselja.

Ovo otkriće predstavlja činjenicu koja je vredna divljenja i u značajnoj meri obogaćuje razumevanje kulturnog nasleđa Baira, samim tim i Valjeva.

O tome govori tekst književnika i novinara Luke Štekovića "Teatar valjevskih Roma - Prvo romsko pozorište u svetu", koji je objavljen u Velikom narodnom kalendaru za 2004. godinu – Kolubara, čiji su urednici novinari Zoran Joksimović i Zdravko Ranković.

Tekst Luke Štekovića razotkriva fascinantnu priču o Valjevskoj ciganskoj omladini i njenom predsedniku, Čedomiru Čedi Gračaninu (1892–1956), svestranom talentu koji je bio dramski pisac, reditelj i glavni glumac. 

Gračanin je ne samo pisao originalne komade iz svoje sredine ("Otac i sin"), već je organizovao probe i predstave u kafanama i otmenim valjevskim hotelima, stvarajući kulturni pokret koji je prethodio svim institucionalizovanim romskim teatrima. Iako su tekstovi Čede Gračanina izgubljeni, svedočenja objavljena u beogradskoj "Pravdi" 1938. i istraživanja Borislava Bore Vujića nepobitno upućuju na to da je upravo Valjevo dom prvog romskog dramskog pisca i prvog autentičnog romskog pozorišta na svetu.

Prenosimo deo teksta Luke Štekovića, književnika i novinara, koji je proučavao književno stvaralaštvo Roma. 

Izgnani iz svoje pradomovine Indije, pre skoro jednog milenijuma, Romi su na svojim nevoljnim lutanjima sačuvali jezik osnovu svog identiteta, ali i bogatstvo folklora, mitova i načina mišljenja uz sve uticaje sredina i naroda s kojima su dolazili, kraće ili duže vreme, u dodir. Senzualan i romantičan, ovaj donedavno nomadski narod svirača i pevača, uz veoma bogatu usmenu, već dugo stvara i svoju pisanu, umetničku književnost, slikarstvo, pozorište...

U kulturnoj istoriji Roma, a ona se ozbiljnije tek poslednju deceniju-dve počinje pisati, kada je reč o romskoj drami i pozorištu sva je pažnja dosad bila usredotočena na Ciganski teatar "Romen", osnovan, "po dekretu", u Moskvi 1930. godine, zatim na pozorište "La Gvadra" u Sevilji (Španija) i na Teatar "Phralipe" osnovan u Skoplju 1971. godine, koji se početkom devedesetih godina preselio u Nemačku i odnedavno deluje u Kelnu pod imenom Evropski rom-ski teatar "Phralipe".

Ali, malo se zna, ili je dosad malo istraženo, gde su počeci izvorne romske drame i pozorišta. Prema dosad objavljenim tekstovima u savremenoj romskoj periodici, začetke romske drame i pozorišta treba tražiti u sredini prošlog, dvadesetog stoleća, u Gnjilanu, Prištini, Kovinu...

Ipak, čini se, najpre upravo u Valjevu!

Upućuje nas na to jedan članak u beogradskoj "Pravdi", krajem 1938. godine, pod naslovom "Valjevski Cigani imaju i svoje pozorište, i pozorišne pisce, i 'propagatore cilindara!'", a potpisala ga je Seferinka Bosić.

Pre interpretacije ovog teksta i citiranja njegovih najinteresantnijih delova, evo ponekog podatka o valjevskim Romima u prošlosti. Krajem 16. veka, prema popisima turskih vlasti (1570.), Romi se pominju u osam gradskih naselja u Srbiji gde su u većini živeli kao muslimani, ali ih je mestimično bilo i hrišćanske vere. Valjevo je tada imalo devet romskih domaćinstava od kojih pet muslimanskih. Za pretke današnjih romskih porodica u Valjevu tvrdi se da su svi došljaci koji su 1892. godine, na reci Gradac, nedaleko od manastira Ćelije, primili pravoslavnu veru i zamenili svoja dotada muslimanska prezimena srpskim - Gračanin (upravo po reci Gradac), Petrović, Marić, Knežević, Obradović, Krstić, Milićević i dr. Valjevski Romi osnovali su već sredinom tridesetih godina svoju organizaciju pod imenom "Valjevska ciganska omladina", ali vredni istraživač prošlosti valjevskih Roma Borislav Bora Vujić nije uspeo da utvrdi vreme osnivanja i druge pojedinosti u vezi te organizacije, najverovatnije jedne od najstarijih u Srbiji. 

Sada se možemo vratiti na reportažu Seferinke Bosić u "Pravdi" u kojoj se najpre prikazuje vedro raspoloženje u Ciganskoj mali u Valjevu, odnosno na Bairu, a zatim ono bitno o začetku romske drame i pozorišta:

"Ciganska Mala je sva u štimungu, a nije ni lako, zaželeli se ljudi Valjeva i svoje sredine. Treba pripremiti cigansku zabavu, za to će se postarati predsednik, Valjevske ciganske omladine g. Čeda Gračanin, jedini talentovani Ciganin - glumac. On je čovek za sve, jer je u stanju da napiše pozorišni komad za nekoliko dana. Motiv, iz svoje sredine, čaršije. Ne zna Čeda za preduslove pisanja jedne pozorišne drame, ali mu je poznato raščlanjivanje na činove. On je ujedno i, prvi glumac, nosilac glavne uloge, čija dobra gluma zabašuri šupljine...".

Citiranje reportaže Bosićeve ovde treba prekinuti barem ponekom informacijom o počecima valjevskog pozorišnog života. Prva pozorišna predstava u Valjevu izvedena je 7/19. februara 1860. godine. Bio je to pozorišni komad "Svetislav i Mileva" kojeg je izvelo "Valjevsko dobrotvorno društvo za teatarsko predstavljanje". Posle te predstave Valjevo su pohodila pozorišta iz Beograda, Šapca, Niša, Leskovca i drugih gradova, a njihova gostovanja zasigurno nisu ostala neprimećena ni među valjevskim Romima među kojima je već tada bilo dobrih i nadaleko poznatih muzičara, dakle ljudi "od scene".

Vratimo se ponovo Bosićevoj: "Svoju najnoviju dramu, 'Otac i sin' (dakle, bilo ih je i ranije - n. o.), Čeda je napisao za četiri dana, tako da bi mu i dramski autori morali zavideti na rekordu. Motiv, otac i sin suparnici u ljubavi, vole istu žensku, majka umire od tuge, otac ubija sina, nesuđenu ljubav i sebe. Kroz ovu njegovu dramu provlače se intrige, dosta dobro uočene od jednog pisca Ciganina, skrpljene na "njegov kalup". Vršene su probe u jednoj kafani na periferiji...

Još jednom treba prekinuti citiranje teksta Bosićeve i "filovati" ga, ovaj put odlomkom iz neobjavljenog teksta Borislava Vujića o delovanju "Valjevske ciganske omladine", odnosno o kulturno-umetničkom delovanju i životu valjevskih Roma:

"Preko cele godine su članovi 'Valjevske ciganske omladine', a bilo ih je dosta, spremali programe - muzičke, pozorišne komade i ostalo. Probe su održavane za lepih dana više Baira, u divnoj bagremovoj šumi, a inače u maloj sali kafane, Ilija Birčanin u sadašnjoj Ulici Birčaninovoj br. 28, koju je držao poznati ugostitelj Desimir Tanasković...

Program je počinjao obično oko 8 sati uveče u jednom od dvaju najotmenijih hotela u Valjevu, a najčešće u, "Grandu", kasnije i u hotelu "Sekulić". Karte za priredbu, najčešće zabavu posle Božića, u vreme, mesojeđa, prodavale su se mesec dana pre priredbe, a nekim istaknutim gostima su nuđene po kućama i kancelarijama...

Druga tačka bila je najvažnija - pozorišni komad. Sve komade pisao je lično Čeda Gračanin. On je imao kod Cigana veliki autoritet... Pozorišni қomad obavezno je imao u sastavu pevanje i učešće muzike, ali je sve to tako uvežbano pod strogim nadzorom Čede Gračanina da nikada nije napravljena ni najmanja greška. Bilo je i ljubavnih komada. Pravi, "grom" je pukao kad je Rada Gračanin, kćerka Miloševa i Rosina, očajna što ju je momak ostavio, vrisnula: "Ah, ljubav, taj prokleti ljubav...". Na bini je bio postavljen kazan, ispod njega je naložena vatra, da imitira kuvanje ručka. Na zidove su povešane slike koje su predstavljale ciganski život, počev od života u čergama, sa konjskim kolima prekrivenim poluiscepanim mušemama i ciradama, do života u savremenim kućama...

Posle oslobođenja pokušali su Cigani da obnove rad 'Valjevske ciganske omladine' i priredili su samo jednu zabavu..."

Ovo je, zasad, sve što je nađeno ili zabeleženo o najverovatnije prvom romskom dramskom piscu i redatelju, o prvom izvornom romskom pozorištu u svetu. Napomenimo da nešto ranije, institucionalno osnovan, Ciganski teatar "Roman" u Moskvi nije igrao pozorišna dela romskih pisaca, kao ni "La Gvarda", ni "Phralipe", barem u svojim počecima.

O Čedi Gračaninu saznali smo, zahvaljujući novinaru Zdravku Rankoviću, nekoliko važnih podataka: Rođen je u selu Bobije kod Valjeva, 19. februara 1892, a umro je u Valjevu 19. aprila 1956. Otac mu se zvao Milutin, a majka Persa. Čeda je bio muzičar po zanimanju. Njegov sin, poznat kao Perica, bio je vodeći violinist Valjeva u svom vremenu. Tekstovi pozorišnih komada Čede Gračanina izgleda da nisu sačuvani.

Nastaviće se...

*******

Ovaj tekst izrađen je u okviru projekta: “Bair, romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu”, koji je sufinansiran iz budžeta grada Valjeva. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.