Muzika kao životna linija: Zorka Begina i žene koje su "držale" Bair
Dok su priče o muzičarima sa Baira, kroz projekat "Bair - romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu", dobile zasluženo mesto na stranicama Kolubarskih.rs, njihove saputnice ostale su u tihoj senci istorije. Danas tu senku sklanjamo i osvetljavamo priče o ženama koje su izgradile i očuvale duh zajedništva, ali i imale udeo u muzičkoj sceni Baira.
Ovaj tekst posvećen je njima, ali i onoj čuvenoj legendi – kako su Romi sa Baira izbegli streljanje tokom nemačke okupacije.
Borislav Bora Vujić u svojoj knjizi "Zapisi o starom Valjevu" u poglavlju posvećenom Romima, akcenat stavlja na čuvene muzičare, ali s dužnim poštovanjem pominje i žene.
"Moramo navesti i jedinu ženu muzikanta – primašicu Radu Gračanin, suprugu Bore Gračanina. Rođena Valjevka, kćerka Jakova i Kate Danić, svirala je u Valjevu do starosti, a njen sastav je najčešće gostovao u okolnim mestima. Valjevo nije obilovalo pevačicama iz male. Prva poznatija pevačica bila je Zorka Begina, supruga Spasoja Kostadinovića, koga su zvali Bego. U novije vreme istakla se samo Jela Marić, kćerka Dragoljuba-Tule, izvanredna interpretatorka starih gradskih pesama", beleži Vujić.
Zlatko Kostadinović, potomak starih Bairaca, u razgovoru sa Draganom i Tijanom Marić sa Baira za njihov projekat "Gospoda Cigani" iznosi potresne detalje o Zorki Beginoj.
"Zorka, koju su zvali 'slavuj sa Bobije', bila je izuzetna umetnica. Savremenici kažu da je pevala bolje od Sofke Nikolić, ali Valjevo tada nije imalo dobru vezu sa Beogradom da bi se probila do slave koju je zaslužila. Legenda kaže da se njena pesma iz kafane Platani čula do Tešnjara".
Njen život bio je obeležen tragedijom – od neuzvraćene ljubavi zbog koje je pokušala samoubistvo do najstrašnijeg gubitka – sina.
"Zorka se zaljubila u kolegu violinistu i s njim ostala u drugom stanju. Međutim, čim mu je poverila vest, on je pobegao u Ameriku. U očaju, dok su još nastupali u Beogradu, pokušala je da oduzme sebi život skokom u Savu. Iz reke ju je spasao prijatelj čoveka koji ju je ostavio. Obećao joj je brak i mirniji život u Valjevu, uz njene roditelje. Kada se sin rodio, priznao ga je kao svog i dao mu svoje prezime. Živeli su u slozi sve do tragične smrti njihovog sina, kada su mu presudili Četnici", prenosi porodično predanje Zlatko Kostadinović.
Pored Zorke, Bair je dao Jelu Marić, Negosavu Kostadinović, Olgu Gračanin. Nije samo čuvena Nada Knežević bila džez pevačica, bila je i Marija Mihajlova, ne tako popularna kao Nada, ali izuzetno kvalitetna. Zanimljivo je i to da su žene sa Baira svirale bubnjeve još tridesetih godina.
Harmonija različitosti: Fenomen mešovitih brakova na Bairu
Dok su muškarci noću svirali, a danju vežbali, žene su "držale" Bair. One su vaspitavale decu, brinule o domaćinstvu i insistirale na školovanju. Sinovi su obavezno učili bar jedan instrument, a kćerke su preuzimale odgovornost za kuću.
"Gotovo redovno Cigani se žene Cigankama. Dešava se da se Ciganin oženi Srpkinjom ili da se Srbin oženi Cigankom. Prva Srpkinja koja se udala za Cigana bila je Nikolija iz Lelića, lepa plavuša, koja je u braku sa Dušanom Milićevićem rodila isto tako lepu plavušu Veru i dva sasvim crna sina Ljubomira i Dragomira", piše Borislav Bora Vujić.
O fenomenu mešovitih brakova svedoči i Zlatko Kostadinović, podsećajući na vreme kada su muzičari sa Baira nastupali širom Jugoslavije. Svirajući u luksuznim hotelima na primoriju, banjama, Beogradu, bairski muzičari su u svoj kraj dovodili neveste iz svih krajeva zemlje – od Dalmatinki i Mađarica, do devojaka iz Bograda i Vranja.
"Došlo je do prirodne asimilacije kroz mešovite brakove. Danas se kaže da na Bairu gotovo nema deteta koje je isključivo romske krvi", objašnjava Zlatko Kostadinović. On ističe da su ovi spojevi doneli novi kvalitet zajednici.
"Od 200 punoletnih građana, imamo preko 25 akademski obrazovanih i još 50 sa srednjom školom. Time se malo koja sredina može pohvaliti, a to je upravo zasluga te nove energije i gena koje su u našu zajednicu doneli drugi narodi".
Ipak, Kostadinović primećuje i drugu stranu medalje. "Muzika zbog toga ispašta. Izgubila se ona autentična, genetska romska emocija. Čini mi se da su sa tim procesom polako nestale i ona duboka samilost, patnja i iskrena briga za drugoga".
Kako je muzika spasila Rome sa Baira od streljanja?
Pitanje kako su Romi sa Baira preživeli nemačku okupaciju dok su njihovi sunarodnici širom Srbije stradali, i danas prati nekoliko različitih priča.
Verzija Borislava Bore Vujića u knjizi "Zapisi o starom Valjevu".
"Crne dane valjevski Cigani doživeli su početkom okupacije. Kao i Jevrejima, Ciganima je bilo naređeno da nose žute trake, na kojima je pisalo na srpskom Ciganin, a na ne mačkom Cigojner. Uvek orni za šalu, Cigani ni tada nisu propustili priliku da svojim intimnim prijateljima iz varoši postave pitanje: 'Samo me interesuje da mi kažeš ko nam namesti ove trakalice'? Nemci su imali nameru da i Cigane unište kao i Jevreje, ali su posle od toga odustali. U Valjevu je streljano dosta Jevreja, a nijedan Ciganin. Doduše još 1941. godine Nemci su streljali sedam Jevreja-Cigana, muzičara kod 'Brankovine'. U ciganskoj mali živi legenda da ih je od streljanja spasao Marko Babić, predsednik valjevske opštine, ali to nikako ne može biti tačno. U to vreme predsednik opštine morao je da obezbedi Nemcima koliko toliko snošljive uslove života, da ih snabdeva hranom i da organizuje naplatu kontribucije, kojom je okupatorska vlast kažnjavala Valjevo sa ili bez ikakvog razloga. Da skida glave i da ih opašava nije mogao jedan predsednik opštine, pogotovo kalibra Marka Babića."
Sasvimm suprotno tome je svedočenje čuvenog klaviriste sa Baira Prvoslava Dragoljuba Petrovića za koga je Marko Babić, inače njegov kum, bio heroj.
Marko Babić je obavljao dužnost predsednika valjevske opštine u dva navrata: sredinom tridesetih godina (1934–1935) i tokom teškog ratnog perioda od 1941. do 1944. godine. U posleratnim previranjima 1945. godine, osuđen je na godinu dana zatvora uz potpunu konfiskaciju imovine. Život je okončao na izdržavanju kazne.
Njegovu ulogu u spasavanju sugrađana najbolje opisuje svedočenje samog Petrovića.
"Zahvaljujući njemu, ostali smo živi. Kada smo već bili postrojeni za streljanje na Bairu, Marko je otišao kod nemačkog komandanta grada i garantovao za nas. Tvrdio je da smo pravoslavni Romi, stalno nastanjeni, sa kućama i poslovima, a ne čergari. Tako nas je, bukvalno u 'pet do dvanaest', spasao smrti. Zahvaljujući njegovoj hrabrosti, čitavu okupaciju smo proveli slobodno na Bairu".
Bairac Zlatko Kostadinović navodi i treću, najživopisniju verziju. Prilikom sprovoda sina Zorke Begine, "slavuja sa Bobije", povorku sa više od 40 muzičara sa Baira koji su svirali posmrtni marš čuo je nemački komandant grada – koji je i sam bio koncertmajstor, violinista. Očaran njihovim umećem i poznavanjem nota, umesto na streljanje, pozvao ih je da sviraju s njim. Tako su bairski muzičari dobili "ausvajse" (propusnice) i nastavili da sviraju u hotelima "Grand", "Pošta" i "Sekulić" tokom celog rata.
Zlatko Kostadinović podelio je i priču o čuvenom "bagrenjaku" i nikada podignutom spomeniku violini.
"Nekada se pored Baira, prema parku Vidrak, nalazilo groblje sa kapelom. Tokom Drugog svetskog rata, lokalni Romi su iskopavali grobove i premeštali ih na Novo groblje. Kasnije je na tom mestu posađen bagrem, koji je do šezdesetih izrastao u gustu šumu. Naš bagrenjak postao je centar svega: druženja, igre i pesme nas Bairaca. Opstao je sve do devedesetih i mandata Slobodana Đukića, predsednika opštine Valjevo, koji je planirao da tu uredi park sa spomenikom violini. Zbog te ideje posečena su stabla za kojima mnogi i danas žale, a na kraju nismo dobili ni bagrem, ni spomenik. Možda će neki budući gradonačelnik ipak realizovati tu zamisao, kao i naš predlog da ulice na Bairu ponesu imena ljudi koji su ovde ostavili neizbrisiv trag, ne samo u Valjevu, već i mnogo šire", zaključuje Bairac Zlatko Kostadinović.
Nastaviće se...
*******
Ovaj tekst izrađen je u okviru projekta: "Bair, romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu", koji je sufinansiran iz budžeta grada Valjeva. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.