Romsko naselje Bair u Valjevu: Vek integracije i zajedničkog života

Kolubarske.rs kroz projektno sufinansiranje realizuju projekat “Bair, romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu”.

Projekat ističe snažnu i dugotrajnu vezu romskog naselja Bair sa gradom Valjevom, naglašavajući pozitivan primer integracije i zajedništva koji traju duže od jednog veka.

"Mi nismo džergari, mi smo starosedeoci, deo istorije Valjeva, koji su u ovom gradu ostavili trag. Naročito naši znameniti sunarodnici, a bilo ih je i biće", ponosno ističu Bairci čiji su se preci na ove prostore doselili pre skoro vek i po. 

Siže projekta

Projekat je podeljen u tri ključne celine, koje hronološki i tematski prate razvoj naselja i života Roma u Valjevu. 

Prvi deo se fokusira na nastanak romskog naselja Bair na prelazu iz 19. u 20. vek i njegov istorijski razvoj kroz vreme. Drugi deo obrađuje integraciju Roma, način na koji su prihvatili građanski stil života i kako su njih prihvatili starosedeoci. Biće predstavljen zajednički život u gradu kroz veme. Treći deo približava Romsku tradiciju, običaje i najznačajnije Bairce.

Ključni značaj projekta leži u isticanju pozitivnog modela integracije Roma i harmoničnog zajedničkog života u Valjevu, koji traje više od 130 godina.

Projekat će predstaviti odnose međusobnog poštovanja, uvažavanja i prijateljstva Roma i njihovih porodica sa najznamenitijim Valjevcima. Poseban akcenat biće stavljen na promene u stilu života Roma, njihovim zanimanjima, kontinuiranom napretku i obrazovanju. 

Kroz seriju tekstova biće predstavljeni pojedinci sa Baira koji su ostavili značajan trag u različitim oblastima, kao i ukupni doprinos Bairaca ekonomskom i kulturnom razvoju grada.

Poreklo Roma

"Romi, poznati i kao Cigani, su narod poreklom iz Indije. Danas žive širom sveta, uglavnom u Evropi u koju su pristizali od 10. do 19. veka. Naseljavanje Roma na Balkan poklapa se sa Turskim osvajanjima. Ima ih oko 2,5 miliona, najviše u Rumuniji, dok za Srbiju nema preciznih podataka i taj broj se kreće od 150 hiljada do 600 hiljada", navodi arhivski savetnik Snežana Radić u tekstu "Romi sa Baira – pokrštavanje i doseljavanje u Valjevo krajem 19. veka", u Glasniku Međuopštinskog istorijskog arhiva Valjevo. 

Bairac Zlatko Kostadinović, u razgovoru sa potomcima porodice Marić sa Baira, za njihov projekat "Gospoda Cigani", istakao je da je postojbina svih Roma Pendžab, sazvezna država Indije. "Na tom prostoru se prostiralo veliko Romsko carstvo u 10. i 11. veku. Ali, s obzirom na prirodu i karakter Romskog naroda, oni su sve ratove izgubili, svi su ih osvajači porobili jer Romi nisu ratnici".

Krajem 19. veka peko 200 romskih porodica doselilo se u Valjevo, naročito na Bair – severnu padinu brda Vidrak, s desne strane Kolubare. Preci Bairaca su prvobitno naselili Bobije, baveći se pretežno kovačkim zanatom, da bi se kasnije "spustili bliže Valjevu". Njihov život u Valjevu obeležila je muzika, kojom se većina Bairaca bavila i bavi, pružajući, kako kažu, "melem za dušu".

Prema dokumentaciji Međuopštinskog istorijskog arhiva Valjevo, zapisano u tekstu Snežane Radić, Romi koji su se naselili u okolini Valjeva su iz muhamedanske prešli u pravoslavnu veru pri crkvi u Ćelijama, nedaleko od Valjeva. "150 Roma svečano je pokršteno 19. aprila 1892. godine", zabeleženo je. 

Živimo više od 130 godina zajedno i nikada nije bilo razlike između nas

U knjizi "Zapisi o starom Valjevu", (izdata1987. godine), u delu "Cigani", Borislav Bora Vujić kaže da je tom delu knjige namerno dao naslov Cigani, a ne Romi. "Valjevski Cigani jesu Romi, ali više vole da ih zovu Cigani, jer su tako navikli", piše Vujić i dodaje: 

"Valjevski Cigani zauzimaju najlepši deo Valjeva, Bair, brdo do samog Vidraka. To je po prirodi najčistiji deo grada, uključujući i vazduh iz vidračke šume.

Cigana je oduvek bilo u Valjevu. To su bili varoški, turski Cigani, zanatlije, najčešće kovači i potkivači. Od tih Cigana ima veoma malo potomaka.

Većina sadašnjih valjevskih Cigana vodi poreklo od Cigana koji su se doselili sa Bobije, između Valjeva i manastira Ćelije. Njihovi preci bili su muslimanske vere, ali su na Đurđevdan 1892. godine prešli u pravoslavnu veru. Pokrstio ih je čuveni ćelijski sveštenik Andrija Jovanović, junak iz ratova sa Turcima. Ime ovog popa dato je ulici koja iz Birčaninove vodi u Bobovčevu. Nema živih tada pokrštenih Cigana. Poslednji je umro Jakov Danić, koji se zvao po turski Jašar.

Inače, kumovi koji su davali imena pokrštenim Ciganima bili su iz bogatih valjevskih trgovačkih, zanatlijskih i kafedžijskih kuća. Tako je i došlo do toga da u Valjevu mnogi Cigane oslovljavaju kao kumove. Neka kumstva od pre nepunih stotinu godina i danas su se održala, a ona prekinuta su zapamćena”, navodi Borislav Bora Vujić u knjizi "Zapisi o starom Valjevu" u delu "Cigani".

Žitelji Baira ističu, i ponosni su na to, da se više od jednog veka u tom delu Valjeva odvija zajednički život te da je to primer da različiti slojevi – od obrazovanih do neobrazovanih, od bogatih do siromašnih, od Srba do Roma – mogu zajedno da žive i da se poštuju, ukoliko to žele, "a pokazali smo da želimo i da možemo". 

"Za razliku od česte slike romskih naselja u Srbiji, Bair nije nehigijensko i neugledno naselje, navodi u svom master radu", arhitektica Andrijana Maksimović. Ona beleži da je "naselje urbanao i da predstavlja ekstenziju ambijentalne celine Tešnjara, te ima potencijal da postane veza između Tešnjara i parka kod spomenika Stevanu Filipoviću, možda u vidu boemske ulice ili ulice starih zanata, a ti elementi se i sada prepoznaju u tragovima na toj lokaciji".

Bairci se slažu da Bobovčeva, odnosno "njihova" ulica, kao i ceo Bair, jeste boemska i odiše prošlim vremenima. Bobovčeva je među malobrojnim ulicama u Valjevu koja je popločana kockom.

Neki za Bair kažu da je valjevski Monmartr. 

Monmartr je najviši deo grada sa kojeg se vidi ceo Pariz, ima krivudave ulice popločane kockom i stare kuće, centar je umetničkog i boemskog života, što je dobrim delom i danas.

Baircima prija poređenje sa najvišim delom Pariza, ali kroz osmeh dodaju "ne treba preterivati". "Možda nismo centar umetničkog, ali mizičkog i boemskog života sigurno jesmo. Bili i ostali", ponosni su Bairci.

Zlatko Kostadinović kaže da je život Bairskih cigana za roman i film, čak ima i naslov – "Od nadničara do mizičara". 

"Došli su ovde neuki i nepismeni sa turbanima i šalvarama, a završili u crnom ili prugastom odelu, beloj košulji sa kravatom, na radiju u Hamburgu i na Stradunu u Dubrovniku". 

Nastaviće se...

*******

Ovaj tekst izrađen je u okviru projekta: “Bair, romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu”, koji je finansiran iz budžeta grada Valjeva. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.