Romi na Bairu: doseljavanje u Valjevo, prelazak u pravoslavnu veru krajem 19. veka i muzička tradicija

Krajem 19. i početkom 20. veka Romi se doseljavaju u Valjevo, naročito na Bair, severnu padinu brda Vidrak s desne strane Kolubare. 

Prema dokumentaciji Međuopštinskog istorijskog arhiva Valjevo, Romi koji su se naselili u okolini Valjeva su iz muhamedanske prešli u pravoslavnu veru 1892. godine. 

Poznati muzičar i pijanista sa Baira, Prvoslav Dragoljub Petrović, (preminuo 2016. godine) u emisiji "Na moj način", emitovanoj na Radio Patku pre 19 godina, podelio je svoja sećanja ili "dedina pripovedanja", o dolasku Roma na Bair. Poreklom su iz Bosne, iz Bratunca. 

Putujući iz varoši u varoš, kako je to već sudbina odredila Ciganima čergarima, tragajući za svojom srećom i boljom budućnosti, zaustavili su se nadomak Valjeva. Petrović nije mogao da precizira godinu, ali prema priči bilo je to hiljadu osamsto devedeset i neke. Zaustavili su se na Bobijama, nadomak Valjeva. 

"Tu su se nastanili i napravili svoju malu zajednicu. Naše žene su silazila u grad da pomažu gospodi, da peru veš, a muškarci su se bavili kovačkim zanatom, pravili su kvalitetne kazane, a bilo je i onih koji su pleli korpe. I tako je to bilo sve dok Borko Gračanin nije sreo jednog čoveka koji ga je naučio da svira violinu. I tako je krenula muzika na Bobijama, pa su muzičari svaki dan silazili u Valjevo da sviraju, a uveče se vraćali kući... Nisu imali nikakve škole, ali su bili oštroumni, pa su jednog dana otišli do predsednika Opštine valjevske i tražili da im pomogne i da ih 'spusti malo bliže gradu'. On je pristao, ali pod uslovom da se prekrste iz muslimanske u pravoslavnu veru. 'Daćemo svakom od vas plac, dva-tri ara, i napravite kuće. Ali morate da budete dobri da ne kradete, i da ne pravite probleme', upozorio ih je predsednik Opštine. Krštenje je bilo organizovano u crkvi u Ćelijama i na reci Gradac, i tada su svi Romi dobili srpska imena i prezimena. Gračani su dobili prezime po reci u kojoj su se krstili", preneo je Prvoslav Dragoljub Petrović kazivanja svog dede o dolasku Roma u Valjevo. 

Veći deo priče čuvenog muzičara sa Baira, potvrdili su Bairci sa kojima sam razgovarala. Neki od njih jedino nisu mogli da potvrde deo o tome da im je predsednik Opštine poklonio placeve. Ali nisu imali ni neka pouzdana saznanja o tome da li su kupovali placeve ili su se, silazeći u grad, zaustavili na tom uzvišenju nadomak Valjeva i odlučili da tu sagrade svoje domove. Bairci su potvrdil da su njihovi preci pokršteni i da su "dobili nova imena i prezimena".

Malo je zvaničnih dokumenata i zapisa koji govore o dolasku Roma u valjevski kraj, o njihovom poreklu i prelasku iz muhamedanske u pravoslavnu veru. Među malobrojnim zapisima su oni koji su objavleni u Glasniku (2013. godine) Međuopštinskog istorojskog arhiva Valjeva.

Romi sa Baira – pokrštavanje i doseljavanje u Valjevo krajem 19. veka 

U radu arhivske savetnice Snežane Radić, objavljenom u Glasniku, govori se o Romima iz valjevskog kraja. Dat je popis Roma iz crkvenih matičnih knjiga Crkve ćelijske, kada je oko 150 Roma svečano pokršteno 19. aprila 1892. godine. Popis sadrži stara imena, novokrštena imena, datume rođenja ili godine starosti, imena roditelja i njihova zanimanja, kao i imena kumova uglednih građana Valjeva. 

Prenosimo delove rada Snežane Radić 

Radovan M. Drašković u svom rukopisu o Valjevu, osvrće se na stanovništvo Valjeva u drugoj polovini 19. veka i naseljavanje Valjeva posle buna kada je u Valjevo prispelo oko 200 porodica i citira rukopis Ljube Pavlovića -  Iz istorije Valjeva: "Jedan broj otmenijih porodica naseljen je pod Bairom i taj kraj je nazvat Crna Gora. To je onaj brdeljak iznad današnjeg kupatila, koji je nekad bio u posedu Jovana Bobovca...". 

U prvoj polovini 19. veka osnovano je Bairsko varoško groblje na severnoj strani brda Vidrak zvanog Bair (to na turskom označava obalu ili breg), koji se izdiže južno iznad desne strane Kolubare i stare čaršije Tešnjar. U tom delu čaršije su se nalazili Episkopski dvor, kao i dvorovi Jevrema Obrenovića, Jovana Simića Bobovca i drugih znamenitih ličnosti s kraja 18. i prve polovine 19. veka. Krajem 19. i početkom 20. veka ispod samog groblja naseljavaju se Romi, a iznad valjevske "elite".

U listu "Narodni dnevnik", Beograd 1892. objavljen je tekst pod naslovom "Krštenje muhamedanaca u Ćelijama". 

Izvodi (prepis) - "Kod malene crkve ćelijske, jedan sahat daleko od varoši Valjeva, skoro nečujno počivaju blaženi ostaci velikoga junaka Birčanina Ilije, koga besne dahije turske na veru domamiše u Valjevo i pogubiše… I mi smo danas doživeli da vidimo poslednju zaostalu grupu Muhamedanaca na ovom kraju, kako se na grobu ovoga slavnoga junaka odriče vere, koja je ogrezla u krvi nevinoj ...".

Arhiepiskop beogradski i mitropolit srpski Mihail je tim povodom uputio j30. marta 1892. godine akt sledeće sadržine: "Dajemo blagoslov, da se sve označene porodice vere Muhamedove u spisku ćelijskog sveštenika Andrije Jovanovića privedu u našu veru, pošto se prethodno upoznaju sa osnovama vere naše. Krštenje njihovo izvršiće se po propisima naše svete crkve, a brakovi njihovi ostaće u snazi, pošto im se molitva očita. Dajući blagoslov za prelazak u našu svetu veru, pohvaljujemo revnovanje jereja Andrije, koje je uložio oko preobražavanja Muhamedanaca u pravoslavlje. Po prelasku u veru našu izvestiće duhovni sud". 

Na osnovu ovog akta, 19. aprila 1892. godine, po starom, 6. maja po novom, kod crkve Ćelijske na najsvečaniji način izvršeno je "sveto krštenje". 

Prepodnevnoj liturgiji u crkvi Ćelijskoj prisustvovali su protojerej valjevski Radomir Jovanović, koji je došao sa đakonom da bi u ime najviše duhovne vlasti sproveo značajni akt, zatim oni koji će se krstiti, njihovi kumovi, predstavnici sreske i okružne vlasti i "radoznali" narod iz Valjeva i okoline. Po svršenoj liturgiji, iako je kiša padala, sveštenstvo, đaci s ripidama i čiracima, narod s barjacima, uz pucanj prangija i jeku zvona, uputili su se ka reci Gradac da bi se izvršilo krštenje novovernika. 

Do same reke bila je napravljena tribina za sveštenstvo, a do nje dva zaklona za krštavajuće, jedan za svlačenje, drugi za polivanje osvećenom vodom i miropomazanje. Krštenje je obavio pop Andrija Jovanović. Za njega je napisano da je u borbama za oslobođenje i nezavisnost Otadžbine, bio jedan od boraca - sveštenika iz ovoga kraja sa "sa sabljom i krstom u ruci". 

Najveličanstveniji momenat je bio kada su krštavajući odrasli i kumovi sa svećama u rukama, a malom decom na rukama, obilazili oko krstionice. Inače, nije bilo dozvoljeno da muž i žena kumuju jednoj porodici. Zatim je pop Andrija novokrštenima podelio krstiće na tračicama koje će nositi na "prsima", da bi on, kao njihov sveštenik pazio na njihovo ponašanje i vladanje.

Tračice su darovali građani Valjeva: g. Milutinović Rado, g. Obradinović Timotije i g. Đokić Ljubisav. Onda je održao poduži govor o ljubavi među bližnjima i da je bolje izgubiti glavu nego dušu svoju, o vernosti prema kralju Aleksandru І i Otadžbini, da decu daju u škole, a da će kumovi svedoci pred Bogom čuvati dobijenu veru i imena vekovima, i da "primivši na se tu prijatnu ali tešku dužnost" obavezni su da se staraju o njihovom hrišćanskom i građanskom vaspitanju. 

Po završetku ceremonije novokršteni su celivali krst jevanđelja i ikonu i primili anaforu, a zatim su čestitali jedni drugima i primali čestitke od svojih kumova. Ovi su, kako prilika nalaže, pokazali "primereno milosrđe" nagrađujući ih "obilnim darovima". Tim povodom organizovano je "veselje, uz pesmu i igranku, uz pucanj prangija i jeku zvona trajalo je do mrkle noći". (Snežana Radić, Glasnik, Međuopštinski istorijski arhiv Valjevo).

Kumovi su bili ugledni građani Valjeva: narodni poslanik iz Valjeva, trgovci, učitelji, činovnici, zanatlije, kao i njihove supruge i ćerke.

Seriju tekstova o valjevskim Romima objavio je valjevski hroničar Borislav Bora Vujić 1997. godine u listu "Napred" u kojima piše o tome odakle su došli i kojim poslovima su se bavili Navodi da je najviše Roma bilo naseljeno na Bairu. 

Vujić piše da su žene obično bile samo domaćice, koje su izrodile puno dece, dok su pojedine pored kućnih poslova bile vračare, vešerke, pevačice, sviračice, torbarke, pa čak i čistačice ulica… 

Krajem 19. veka pretežno su bili kovači, svirači i kotaričari, ali u 20. veku većinom su muzičari svirači, pa su neki "Malu" na Bairu nazivali Muzičkom kolonijom. Među njima izdvaja se porodica Gračanin. 

“Preci porodice Gračanin živeli su u tvrđavi Soko grad, između Pecke i Ljubovije, prezivali se Ahmetović, a kada je Soko grad srušen, prešli su prvo na Markovac, više Valjeva idući ka Leliću, pa na Bobiju više Popara, i najzad posle prelaska u pravoslavnu veru, 1892. godine, došli u Valjevo i naselili se sa ostalim Romima na Bairu. Porodica Gračanin se u bivšem zavičaju bavila zemljoradnjom, a dolaskom u Valjevo bili su samo muzičari”, navodi  Borislav Vujić. 

Nastaviće se...

*******

Ovaj tekst izrađen je u okviru projekta: “Bair, romsko naselje kroz istoriju, ljudi i zajedništvo u Valjevu”, koji je sufinansiran iz budžeta grada Valjeva. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.